Autor: Ks. Jacek Wojda
Pierwszy Pustelnik – Paweł z Teb
Klasztory bazyliański rozwinęły się w Azji Mniejszej, a potem wśród ewangelizowanych w obrządku wschodnim mieszkańców Europy wschodniej i centralnej. Z drugiej strony, na Zachodzie, rozwijała się tradycja ‘monastycyzmu łacińskiego’.
Pustynia jest miejscem par excellence, które odgrywa szczególną rolę w rozwoju życia konsekrowanego, a nawet w zrodzeniu jego specyficznej formy. Jest ono związane z odcięciem się od świata, w którym różne siły zła nie pozwalają na radykalną odpowiedź na wołanie Pana. Geograficzna izolacja od tego świata, jest pierwszym warunkiem ‘innej drogi’. A czyż Jezus nie spędził 40 dni na pustyni? Pustynia może być różna, może być nią drzewo, wyspa, grota. Wielu do takiego życia przystało i wypracowywało jego jakość. Powinni być znani szczególnie ci, którzy położyli fundamenty. Na pustyni przebywał Jan Chrzciciel, Jezus a uczniowie Jezusa byli zachęcani, aby wyjść na miejsce odludne i odpocząć nieco.
Św. Hieronim zadał sobie trud zbadania dyskutowanego wśród mnichów zagadnienia dotyczącego tożsamości pierwszego pustelnika. Spod jego pióra wyszedł „Żywot Św. Pawła Pierwszego Pustelnika”. Paweł Pustelnik (228-341) urodził się w sławnej kiedyś stolicy egipskich faraonów, w Tebach. Pochodził z bogatej rodziny. Odebrał gruntowne wykształcenie. Gdy za cesarzy Decjusza i Waleriana wybuchło krwawe prześladowanie chrześcijan, uciekł na pustynię. Z niej już nie wrócił, gdyż odkrył, że Bóg wezwał go do życia w samotności na pustkowiu. Przyjął to powołanie z miłością. Żył na pustyni ok. 90 lat oddając się modlitwie i pokucie. Tam medytował nad największą wiedzą, która polega na poznaniu Jezusa Chrystusa i Ojca, którego Chrystus objawia pokornym. Mieszkał w jaskini, mając w jej przedsionku palmę rodząca daktyle, i źródło czystej wody. Żywił się owocami, daktylami i chlebem, który miał mu przynosić kruk. Cudowna opowieść o kruku jest z pewnością elementem legendy opisanej przez Hieronima, pierwszego biografa pustelnika z Teb. Ten cudowny pokarm miałby być zachętą do nowego stylu życia[14]. Pustelnik Paweł zmarł ok. 341 roku. W VI w. cesarz Justynian upamiętnił miejsce odosobnienia świętego (niedaleko Morza Czerwonego) fundując tam duży kościół i klasztor. Paweł z Egiptu stał się duchowym ojcem powstałego w XIII wieku na Węgrzech Zakonu św. Pawła Pierwszego Pustelnika[15]. Ale już w X wieku mnisi egipscy przywędrowali na Węgry, gdzie prowadzili życie eremickie w rozproszeniu[16].
Klasztor św. Pawła z Teb i stary kościół zorganizowany w grocie pustelnika istnieje aż po dzień dzisiejszy. Życie monastyczne trwa bez przerwy od więcej niż szesnastu wieków.
Pustelnika Pawła miał odwiedzić na pustyni św. Antoni, który też w czasie drugich odwiedzin miał pochować zmarłego Pawła w dole wykopanym przez dwa lwy.
Przez spotkanie obydwu mnichów wyraża się jedność i braterstwo w dążeniu do doskonałości.
Antoni Pustelnik
Życie Antoniego pustelnika (251-356) przedstawia nam Atanazy, biskup Aleksandrii, w dziele Vita Antoni[17]. Antoni Egipski uważany jest za ojca eremitów, czyli anachoretów pustyni Egiptu. Nie był ani kapłanem, ani innym członkiem kleru. Urodził się w miejscowości Herakleopolis w Dolnym Egipcie. Po śmierci rodziców sprzedał majątek i rozpoczął życie ascety. Najpierw przebywał w swych rodzinnych stronach, a potem zamieszkując jakiś starożytny grobowiec na Pustyni Libijskiej. Swoją postawą przyciągał ludzi pragnących żyć podobnie. Schronił się przed nimi w opuszczonej fortecy Pispir na prawym brzegu Nilu, ale i tam został odnaleziony przez swych naśladowców. Osiedlili się oni w pobliżu. Kilkanaście lat później Antoni przemieścił się do serca Tebaidy (południe Górnego Egiptu, którego stolicą były Teby), instalując się przy małej oazie Quolzoum (Kolzum)[18], gdzie pozostał 40 lat, gdzie został aż do końca życia.
Dwukrotnie odbywał podróż do Aleksandrii: w 311 wspierając tamtejszych chrześcijan i w 335 stając w obronie patriarchy Atanazego w sporze z arianami. Przykład Antoniego był naśladowany przez bardzo licznych chrześcijan. Św. Augustyn daje temu wyraz w swoich „Wyznaniach” (VIII, 6). „Reguła” przypisywana Antoniemu zakładała życie ascetyczne z dala od społeczności. Napływ ludzi chcących naśladować go wymógł powstanie monastycyzmu semianachoreckiego. Klasztor św. Antoniego, uważany za najstarszy w Egipcie, kontynuuje wciąż życie i tradycje monastyczne[19].
Makary Wielki
Makary (ok. 300-390), uważany jest za jednego z ojców egipskiego monastycyzmu. Urodził się w Górnym Egipcie, w ubogiej lecz pobożnej rodzinie chrześcijańskiej. Pasał trzody. Ożenił się pod presją rodziców. Po śmierci żony i rodziców wstąpił na drogę życia pustelniczego. Przebywał u św. Antoniego na pustyni Arabskiej między Nilem a Morzem Czerwonym.
Dopiero potem osiedlił się na pustyni w Wadi an-Natrun (dosł. Dolina Natronu), czyli w Skete (grecka nazwa miejscowości położonej między Kairem a Aleksandrią – 94 km od Kairu).
Gdy święty miał czterdzieści lat został wyświęcony na prezbitra. Otrzymał dar proroctwa i czynienia cudów. Nauczał, udzielał rad licznie przybywającym do jego pustelni.
Walczył też z herezją arian, za co został zesłany na jedną z egipskich wysp. Podczas jego pobytu na wyspie, doszło do nawrócenia jej mieszkańców. Jego świętość dobrze usposobiła jego wrogów, i otrzymał zgodę na powrót do swojej pustelni.
Jego śmierć była zapowiedziana przez Boga dziewięć dni wcześniej. Odszedł do Pana ok. 390 r. W Skete w licznych tam klasztorach trwa nadal życie monastyczne w duchu św. Makarego. Jego relikwie z czasem znalazły się również we włoskim mieście Amalfi, gdzie znajdują się do dnia dzisiejszego.
Za mądrość i świętość życia Makarego nazwano Wielkim. Poza kilkoma modlitwami porannymi oraz dla idących na spoczynek, pozostawił po sobie siedem pouczeń, dwa listy i pięćdziesiąt homilii, w których po mistrzowsku przedstawił naukę o łasce Bożej[20]. Św. Makary Wielki ma zasługi na powstanie życia zakonnego w Palestynie i w Syrii[21].
Pachomiusz i jego reguła
W dolinie górnego Nilu, Pachomiusz (286-346) zapoczątkował wspólnotowe życie mnichów, które ujął w regułę. Jego siostra Maria zorganizowała pierwszą wspólnotę kobiet.
W młodości został wcielony do wojska rzymskiego. W Tebach w 314 roku miała miejsce demobilizacja, Pachomiusz został bez środków do życia. Wówczas spotkał chrześcijan troszczących się o los żołnierzy i o chorych. Nawrócił się i przyjął chrzest.
Wiedząc o życiu mniszym wśród niektórych chrześcijan, sam postanowił je prowadzić. Znalazł przewodnika w eremicie Palemonie. Po jego śmierci ze zwykłego mnicha, przeobraził się w organizatora życia mnichów. Na stałe osiedlili się w opustoszałej wiosce nad brzegiem Nilu, którą nazwano Tabennesi. Każdy mnich zamieszkiwał osobny domek. Cele kilku pustelników zostały otoczone murem. Takie były pierwsze kroki stworzenia klasztoru, czyli claustrum – zamkniętej przestrzeni (ok. 320)[22].
Pachomiusz stworzył regułę życia mniszego, która określa styl życia mnicha, ubiór, żywienie. Karcił wszelką przesadę promując umiar. Promował pracę i studium Pisma Świętego. Mnisi pracowali plecąc maty, szyjąc ubrania, uprawiając rolę. Słuchali konferencji wyjaśniających Biblię. Ci, którzy nie umieli czytać i pisać byli tego uczeni. Ich ubiór składał się z tuniki płóciennej bez rękawów, ze skórzanego paska i wyprawionej koziej skóry. W zimnej porze minisi zakładali płaszcze z kapturami[23]. Ostra pokuta była dopuszczana za zgodą przełożonego i gdy nie krępowała życia innych. Mnisi modlili się wspólnie rano i wieczorem, uczestniczyli w liturgii w niedziele i święta. Razem spożywali posiłki. Wszystkie dobra były wspólne.
Mnisi stosowali się do trzech rad ewangelicznych: czystość, ubóstwo i posłuszeństwo. Byli zapaleni pragnieniem wyłącznej służby Chrystusowi.
Pachomiusz jako przełożony generalny mianował przełożonych poszczególnych klasztorów. Spotykali się dwa razy w roku dla rozpatrzenia spraw zakonnych. Wspólnota mnisza rozrosła się osiągając liczbę kilku tysięcy mnichów zamieszkujących dziewięć klasztorów.
Pachomiusz cenił życie wspólne i stawiał je wyżej niż indywidualne dążenie do doskonałości. Zapoczątkował on życie wspólnotowe, czyli cenobityczne.
Różne typy mnichów i ich życia mniszego
Monastycyzm pachomiański został zaszczepiony m.in. pod Górą Synaj i w innych częściach Egiptu oraz w Palestynie, w Kapadocji i w Mezopotamii. Na początku nie posiadał on ścisłych form jurydycznych. Kandydat poddawał się kierownictwu mistrza duchowego, ojca albo opata, aż do momentu, kiedy będzie mógł samodzielnie wieść życie pustelnicze. Wówczas jako doświadczony mnich opuszczał wspólnotę.
W Palestynie w tym samym czasie pierwsze wspólnoty mnisze przyjmują nazwę ławr[24], od wyrazu pochodzenia greckiego oznaczającego uliczkę, wioskę. Ławra grupowała pustelnie i była kolonią pustelników. Ich wioska – laura – często posiadała ogrodzenie, swoistą klauzurę. Owi mnisi nie prowadzili życia wspólnego, lecz żyli w samotności oddzieleni jedni od drugich. Posiadali jednak wspólny kościół, w którym się modlili od soboty wieczór i przez niedzielę, spożywali w tym czasie wspólnie posiłki oraz słuchali nauk starszego ławry.
Na marginesie życia monastycznego odznaczającego się umiarem ascetycznym zrodził się eremityzm, którego cechą stało się ascetyczne współzawodnictwem. Wśród pustelników byli tacy, którzy żyli na drzewach – dendryci, inni zamykali się w różnego rodzaju kryjówkach – rekluzi[25], jeszcze inny żywili się trawą rosnącą wokół – gryzący, jeszcze inni mieszkali na szczycie kolumny – stylici, jeszcze inni pozbawiali się ubrania – adamici…
Życie monastyczne posiadało elementy chrześcijaństwa ludowego i było przeniknięte specyficznymi wierzeniami. W interpretacji życia pustelniczego kładziono akcent na walkę przeciwko demonom. Mogło to być związane m.in. z dominującą wówczas mentalnością animistyczną[26], która dostrzega wszędzie duchy, jak my postrzegamy obecność bakterii. Życie monastyczne pełne ascezy obiecuje przyprowadzić ludzkość do stanu sprzed grzechu pierworodnego. Stąd nawet dzikie zwierzęta poddają się mnichom[27]. Mnisi, pogrążeni w medytacjach i kontemplacji, praktykują także gościnność. Zdarza się, że angażują się w spory dogmatyczne. Częste lekceważenie nauki i studiów sprowadza ich z drogi prawd wiary. Mogą stanowić podporę dla herezji i rozłamu w Kościele[28].
Bazyli Wielki z Cezarei – nowa reguła
Bazyli Wielki (330-379) zdobywszy gruntowe wykształcenie w swoim dążeniu do doskonałości doświadczał życia mniszego w Syrii, w Palestynie i w Egipcie. Ostatecznie założył swoją wspólnotę monastyczną w Kapadocji opierając się na regule Pachomiusza. Był przeciwko ekscentryczności monastycyzmu. Sam postanowił dać regułę, lub reguły, idącym drogą opuszczenia świata. W Regułach polecał mnichom żyć we wspólnocie; zachęcał do pracy intelektualnej i do troski o biednych. Ograniczał liczbę mnichów w jednym klasztorze, aby lepiej nią kierować. Ideałem życia mnichów była – według Bazylego – pierwsza wspólnota w Jerozolimie. Pierwszą cnotą mnicha było posłuszeństwo opatowi. Przełożony nie czynił nic innego jak tylko interpretował i wprowadzał w życie codzienne najwyższą regułą, tj. Ewangelię.
Liczni autorzy greccy proponowali teologię życia monastycznego opartą na antropologii neoplatońskiej, która dewaloryzuje ciało. Klasztor stawał się idealną chrześcijańską społecznością, która powinna zastąpić społeczność ziemską. Było to zatem królestwo Boże na ziemi i przedsionek nieba.
Foto1. paulini.pl
Foto2. ps-po.pl
——
[14] B. Degórski, Duchowość „Św. Paweł Pustelnik” Pierwsza biografia św. Pawła z Teb,http://www.powolania.paulini.pl/168,Pierwsza-biografia-sw–Pawla-z-Teb, z dn. 20.XI.2014.
[15] Ordo Sancti Pauli Primi Eremitae (OSPIE). W herbie Paulini posiadają palmę z dwoma lwami oraz unoszącym się nad nimi krukiem, trzymającym bochenek chleba w dziobie. Dewizą zakonników było solus cum Deo solo. Zakon założył bł. Euzebiusz z Ostrzyhomia. Regułę św. Augustyna zatwierdził Rzym w 1308 roku.
[16] Cz. Ryszka, Przeor Kordecki, Paulinianum 2003, s. 37.
[17] Athanasius, Vita Antonii, éd. G.J.M. Bartelink, Paris 2000. Sources Chrétiennes 400.
[18] D. Rops, Kościół pierwszych wieków, s. 603. St. Hołodok, św. Antoni, opat, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/T/TS/swieci/s_antoni_opat.html#, wMMMM
[19] Zob. Atlas d’Histoire de l’Église, éd. H. Jedin, Brépols 1990, s. 11.
[20] J. Charkiewicz, Św. Makary Wielki z Egiptu, http://www.cerkiew.pl/index.php?id=swieci&tx_orthcal[sw_id]=542&cHash=c9f28217af, z dn. 21.XI.2014.
[21] B. Kumor, Historia Kościoła, t. I, s. 211.
[22] Fr. Metzger, K. Feuerstein-Praßer, Historia życia zakonnego. Od początków do naszych czasów, Wydawnictwo Jedność 2009, s. 9.
[23] D. Rops, Kościół pierwszych wieków, s. 604.
[24] Λαύρα, grecki; Ла́вра, cyrylica – przejście, uliczka, wioska.
[25] Łac. Recludo, -clusi, clusum 3. otworzyć, odsłonić, zamknąć; reclusus, reclusa – pustelnik, pustelnica; reclusio, onis – otwarcie, zamknięcie w ścisłym więzieniu, odosobnienie od świata; reclusorium, ii cela odrębna, klasztor z celami odrębnymi. Ci mnisi uwięzieni dobrowolnie w jakimś odosobnionym miejscu byli więźniami Boga,.
[26] Łac. anima oznacza tyle, co „dusza”, „duch”, „tchnienie”. Pojęcie to stworzył brytyjski antropolog Edward Burnett Tylor (+1917) w latach 70. XIX wieku. Stwierdził on, że wiara w duchy to absolutnie niezbędne preludium do powstania religii i że jako taka jest pierwszym stadium jej rozwoju. Starożytne wierzenia mówią o kultach drzew, źródeł, rzek, gór… Wszystko to, co jest na świecie ma duszę i może oddziaływać dobrem lub złem.
[27] Młodzi z parafii walki Saint Joseph des Nations w Paryżu po Światowych Dniach Młodzieży w Rzymie w 2000 roku, skąd otrzymali hasło: „Bądźcie świętymi nowego tysiąclecia”, podjęli lekturę dzieł o świętych. Czytając Życie św. Antoniego odkrywali z zapałem takie wątki jak relacje mnich ze światem zwierząt, walka z demonami. Zob. Wspomnienia autora.
[28] Cyryl przybywa na sobór do Efezu z mnichami w 431; Dioscor przyprowadza tłum mnichów do Efezu na kolejny sobór w 449 roku; twórcą herezji monofizytyzmu jest mnich Eutyches z Konstantynopola.