Jak uczyć historii, zwłaszcza tej najnowszej? Jednym ze sposobem może być bezpośrednie zetknięcie z żyjącymi jeszcze świadkami ważnych wydarzeń, a jeśli jego wynikiem jest film dokumentalny, to pewna szansa na prawdziwą edukację jest naprawdę duża.
Projekt edukacyjny upamiętniający ludzi Sierpnia 1980 jest w tym roku realizowany w Fundacji Filmów i Programów Katolickich Video Studio Gdańsk i dotyczy wydarzeń sprzed 30 lat, dzięki którym żyjemy dziś w wolnym kraju.
Bez Grudnia nie byłoby Sierpnia
Pamięć Grudnia jest wielce znacząca dla Jerzego Borowczaka, przewodnika młodzieży po dniach sierpniowego strajku, dziś gdańskiego radnego i dyrektora Fundacji Centrum Solidarności, którego przepytują uczestnicy ubiegłorocznego projektu. O tamtych wydarzeniach dowiedział się, służąc w jednostce wojskowej na Bliskim Wschodzie. Tam poznał całą ich grozę, ale też dowiedział się, że w Trójmieście działają Wolne Związki Zawodowe, a w nich ludzie, którzy chcą zmienić oblicze Polski. To wszystko zdecydowało, że po powrocie w 1979 r. postanowił zamieszkać w Gdańsku. Podjął pracę w Stoczni Gdańskiej i niemal od razu zjawił się u Bogdana Borusewicza, którego nazwisko i adres znalazł w stopce „Robotnika”.
Od nich się zaczęło
Pod koniec lat siedemdziesiątych do obecnego marszałka Senatu trafili też inni pracownicy Stoczni Gdańskiej im. Lenina – Bogdan Felski i Ludwik Prądzyński. Przynosili do pracy różne nielegalne wydawnictwa, brali udział w kilku akcjach protestacyjnych i obchodach rocznicowych. Po zwolnieniu Anny Walentynowicz właściwie już tylko na nich i na Jerzym Borowczaku mógł polegać Bogdan Borusewicz. I nie przeliczył się, doskonale zdali ten organizacyjny egzamin. A nie był on wcale łatwy. Zmobilizować do czynnego protestu znaczną część stoczniowej załogi, nawet w imię najsłuszniejszych żądań, to zadanie, które wydawało im się wtedy prawie nieosiągalne. Jerzy Borowczak ze swadą opowiada licealistom o tamtych obawach i niepokojach wynikających przede wszystkim z zupełnego braku doświadczenia. Młodzi gniewni, młodzi nieustraszeni, ale też niezwykle odpowiedzialni. Ludwik Prądzyński zdumiewa, że w nocy z 14 na 15 sierpnia nie zmrużył oka, bo bał się zaspać. O świcie, zanim jeszcze zaczęły jeździć tramwaje, przy pomocy kolegi, który zresztą nie wiedział, co dźwiga, przyniósł do stoczni paczki z materiałami strajkowymi. Później trzeba było to wszystko rozkleić, wykonać transparent, a przede wszystkim przekonać kolegów – a wydział, na którym pracował liczył 1500 osób – żeby przyłączyli się do protestu. Ten skromny człowiek, Kaszuba spod Bytowa, który później zupełnie usunął się w cień, ale pracownikiem Stoczni Gdańskiej jest do dziś, ze szczegółami pamięta przebieg wydarzeń tego poranka: – Transparent już w górze i coraz więcej chętnych, ale wtedy dowiedział się I sekretarz partii na wydziale i chciał to rozwalić. Ja poszedłem mobilizować inną grupę, a on skoczył na ten transparent, chłopaki go odepchnęli, spadł mu kask… Pomyślałem sobie: jak to się nie uda, to będzie obraza majestatu, bo przecież PZPR to była substancja nietykalna. Ale udało się – pomogły sygnały dźwiękowe: gwizd lokomotywy i syreny, którą uruchomił Bogdan Felski – chociaż sporo było momentów niepewności. Jak choćby przed halą przygotowania montażu. – Weszliśmy na światło w bramie, a majstrowie zaczęli bramę zamykać i przepychanka: pracownicy otwierali, kierownictwo zamykało, aż wreszcie ktoś wyłączył główny wyłącznik i nie można było jej zamknąć – wspomina Prądzyński. – Ludzie wyszli i dołączyli do nas, a wtedy pokazał się Borowczak za swoją grupą.
Strajk solidarnościowy
Opowiada o swoich ówczesnych rozterkach i wahaniach. Z jednej strony czuła się szczęśliwa, bo 1 sierpnia jej młodsza siostra, którą się opiekowała, wyszła za mąż, a z drugiej – zdawała sobie sprawę z odpowiedzialności, którą bierze na siebie, gdy zatrzymując swój tramwaj przy Operze Bałtyckiej, wstrzyma ruch torowy w całym mieście. – Stanąć, nie stanąć- powtarzałam sobie na każdym przystanku, jak dziewczyna zrywając listki: kocha, nie kocha – mówi dziś z uśmiechem, ale wtedy wcale jej do śmiechu nie było, znała też agresywne reakcje pasażerów, gdy psuły się tramwaje. – No i dojechałam do tej Opery i z duszą na ramieniu odwróciłam się do pasażerów, i powiedziałam: proszę państwa, ten tramwaj dalej nie pojedzie. Zrobiło się poruszenie, jak zawsze, a ja: proszę państwa, chcę stanąć ze względu na to, że stoi stocznia. I wtedy ludzie zamiast być na mnie źli, zaczęli mi bić brawo.
Za to ona, gdy zjawiła się po jakimś czasie w Stoczni Gdańskiej, była nie tylko zła, jak dowiedziała się o zakończeniu strajku: – Przyznam szczerze, byłam wściekła, pomyślałam: teraz koniec, przecież moi koledzy mnie zabiją. Weszłam na wózek akumulatorowy, który stał pod bramą, i zaczęłam krzyczeć, jak się nazywam, skąd jestem, że czołgów tramwajami nie zdobędziemy i takie różne rzeczy, zupełnie już nie pamiętam co. Wiem, że ktoś krzyknął: idzie Wałęsa. Mnie to nazwisko niewiele mówiło, ale zobaczyłam, że idzie z młodszym facetem, jak się później okazało – był to Bogdan Borusewicz, podeszli do mnie, a ja im powiedziałam, że jak skończą strajk, to my zginiemy, nikt nie uratuje małych zakładów pracy. Wtedy zapadła decyzja o strajku solidarnościowym.
Zdeterminowana osiemnastka
Wiele osób znalazło się w prezydium MKS (Międzyzakładowy Komitet Strajkowy), gdy rozpoczęły się negocjacje. Sześcioro z nich już nie żyje: pierwszy zmarł Lech Bądkowski – 26 lat temu, ostatnia – Anna Walentynowicz, zginęła tak niedawno. Nie zdążyliśmy z nią nagrać rozmowy, prosiła o telefon po 10 kwietnia, żeby było „na spokojnie”… Odeszli też do Pana: Wojciech Gruszecki, Zdzisław Kobyliński, Alina Pieńkowska i Tadeusz Stanny. Lech Sobieszek z Siarkopolu i Jerzy Sikorski ze Stoczni Remontowej na stałe mieszkają w USA.
To oni 30 lat temu swoimi podpisami na Porozumieniach Gdańskich utorowali nam wszystkim drogę do wolności. Były wśród nich osoby zaangażowane w działalność opozycyjną już wcześniej i takie, które porwał wiatr historii i znalazły się w tym gronie trochę przypadkowo. Tak jak Henryka Krzywonos, której jedna decyzja o zatrzymaniu tramwaju pociągnęła za sobą całą lawinę, czy Stefan Izdebski z Portu w Gdyni. – Chłopaki zaczęli redagować postulaty i dość nieszczęśnie im to wychodziło, więc się trochę włączyłem i kula śniegowa zaczęła obrastać. A potem koledzy uznali, że powinienem ich reprezentować, więc pojechałem do Gdańska – wspomina.
Jerzy Kmiecik za Stoczni Północnej do dziś wzrusza się, gdy opowiada, jak po fiasku rozmów z Pyką jako delegat przemawiał na Sali BHP: – Euforia, w środku i na zewnątrz, już się szala przechyliła – przyszła jedna stocznia, wiadomo, że przyjdzie też Remontowa – odśpiewano hymn, tego się nie zapomni, jak tłum reaguje, a człowiek jest w sercu tego tłumu.
Bardzo sugestywnie opowiada też o tamtych wydarzeniach Józef Przybylski, działacz WZZ, u którego w mieszkaniu mieściła się drukarnia, więc dla bezpieczeństwa miał się trzymać z daleka od stoczni: – Jednak nie mogłem wytrzymać, pomyślałem sobie, mam pieniążki, koło mnie był taki piekarz, Graczyk się nazywał, pojechałem do niego. Gdy ten dowiedział się, że chodzi o żywność dla strajkujących, dał kilka koszy chlebów, smalec, marmoladę, a pieniędzy nie chciał. I tak woził pan Józef zaopatrzenie do stoczni, aż trafił na moment powoływania prezydium MKS.
Postulaty i negocjacje
Zasadnicza wersja robotniczych żądań formułowana była w Stoczni Gdańskiej w gorącą noc z soboty na niedzielę. Autorem 21. postulatu w części dotyczącej systemu czterobrygadowego jest Stefan Lewandowski z Portu Północnego, który już przed strajkiem chodził na różne spotkania opozycji, więc jego udział w prezydium MKS też nie był przypadkowy. Podobnie rzecz miała się z Florianem Wiśniewskim, którego społeczne zaangażowanie Lech Wałęsa znał ze wspólnej pracy w Elektromontażu. Nic dziwnego, że brał później udział w dwóch delegacjach, które strajkujący wysyłali do władz, domagając się rozpoczęcia rozmów.
Atmosfera gdańskich negocjacji była nieco odmienna od tej w Szczecinie, o czym miał okazję przekonać się Stefan Izdebski, który został tam wysłany jako łącznik. – Trafiłem na moment obrad – wspomina. – Dyskusja wyglądała dość sztucznie, bo mnie kojarzyła się z jakimś zebraniem partyjnym, gdzie kolejni mówcy raz z jednej, raz z drugiej strony wychodzili na mównicę i mówili niekoniecznie to, co mieli na myśli, natomiast usiłowali przekonać, że dbają przede wszystkim o dobro Polski Ludowej. Gdańsk był bardziej spontaniczny, naturalny, tam chłop z chłopem rozmawiał, my tego żądamy, to dostaniecie, tego nie dostaniecie, ludzie siedzieli naprzeciwko siebie, każdy mógł powiedzieć, co chciał.
Choć każdy mówił, co chciał, to te prawdziwe negocjacje toczyły się – jak podkreśla Andrzej Gwiazda, jeden z głównych negocjatorów – w izolowanych grupach, a najtrudniej rozmawiało się o czterech pierwszych „wolnościowych” postulatach: – Rozmawialiśmy po kilkanaście godzin, oni dzwonili, myśmy nie musieli dzwonić, była walka o każdy przecinek, był wielki bój o przewodnią rolę partii.
I był ten niezwykle dramatyczny moment, gdy porozumienie było gotowe, ale zakończenie strajku stanęło pod znakiem zapytania. Wtedy zorganizowano spotkanie Gwiazdy z Jagielskim w cztery oczy. Zaczęło się barwnie: panowie wchodzą z dwóch stron, Jagielski wskazuje stolik, Gwiazda pokazuje na żyrandol, pierwszy kiwa głową, zmieniają stolik. Siadają, Gwiazda zagląda pod blat, czy nie ma mikrofonu, i widzi twarz Jagielskiego pod stołem. Sprawdza później, czy w nogach nie ma kabli, unosząc stolik, ale ten się nie przechyla, bo Jagielski robi to samo. – Muszę przyznać, że poniekąd nabrałem wtedy do niego zaufania – podsumowuje rozpoczęcie tych rozmów pan Andrzej. I zawierzył wicepremierowi, który oświadczył, że jeśli tylko on będzie miał coś do powiedzenia, to opozycjoniści wyjdą na wolność, dając jednocześnie do zrozumienia, że jego pozycja w Warszawie zależy od zakończenia strajku. – Zgodziłem się wtedy na przerwanie strajku przed wypuszczeniem kolegów z więzienia i przez ten dzień, kiedy oni nie wyszli, byłem w strasznej sytuacji – ciągnie swą opowieść. – Rozmawialiśmy później o tym w Warszawie, on mówi: widzi pan, jednak wyszli, a ja: mieliśmy obaj szczęście. Dlaczego obaj? Bo gdyby nie wyszli, to ja musiałbym pana zastrzelić, a mnie by powiesili.
Tyle zaufania nie miał A. Gwiazda do maszynistki przepisującej na czysto protokół porozumienia, bo gdy wszyscy już siedzieli przy stole prezydialnym, on dokładnie sprawdzał każdą kartkę. Twierdzi jednak, że nie tylko dlatego jego podpis nie figuruje na protokole przy nazwisku, ale przede wszystkim dlatego, że ustępstwa ze strony strajkujących były zbyt wielkie.
Emisję naszego filmu o Sierpniu zaplanowano w okolicy 10 listopada, czyli w dniu rejestracji związku.
Ewa Górska
ŹRÓDŁO: Niedziela 36 / 05.09.2010